جنگ نهاوندجنگ نهاوند، در روز پنجم ربیع‌الاول سال بیست و یکم هجری، بین سپاه ایران و اعراب در نزدیکی نهاوند که در منطقه‌ای کوهستانی واقع شده، اتفاق افتاد. ۱ - معرفی اجمالیجنگ نهاوند که مسلمین آن را «فتح‌الفتوح» نامیدند یکی از مهم‌ترین جنگ‌هایی است که بین اعراب مسلمان و ایرانیان اتفاق افتاده است. پیروزی در این جنگ می‌توانست راه ورود اعراب را به مناطق داخلی ایران هموار کرده و غنایم زیادی نصیب مسلمانان سازد. جنگ در نزدیکی نهاوند که در منطقۀ کوهستانی «جبل» واقع شده، اتفاق افتاده است. ۲ - موقعیت جغرافیایی نهاوندیاقوت محمدی می‌نویسد: «نهاوند شهر بزرگی است که در سمت قبله همدان واقع است و بین این شهر تا همدان ۱۴ فرسخ راه است. امروزه این شهر میان چهار شهر خرم‌آباد، همدان، اراک و کرمانشاه قرار دارد». ۳ - علت نامگذاریهمانگونه که بیان شد، نام دیگر این جنگ فتح‌الفتوح می‌باشد. ابن‌اثیر در خصوص علت این نام‌گذاری می‌نویسد: «مسلمین فتح نهاوند را «فتح‌الفتوح» نامیدند زیرا بعد از آن ایرانیان نتوانستند جمع شده و در برابر اعراب بایستند؛ و پس از این جنگ بود که مسلمین سراسر کشور آن‌ها را تعریف کردند». ۴ - قول مورخینمقدسی نیز می‌نویسد: «ایرانیان را پس از این جنگ تجمع و هم‌گروه شدنی نبود». مورخان عموماً سال وقوع این جنگ را ۲۱ه. ق (۶۴۱م.) ذکر کرده‌اند. [۶]
طبری، محمد بن جریر، تاریخ، طبری، ابوالقاسم پاینده (ترجمه)، تهران، اساطیر، ۱۳۷۵، چاپ پنجم، ج۵، ص۱۹۳۰.
بلادزی می‌نویسد: فتح نهاوند به سال ۱۹ و به قولی ۲۰ به روایتی نیز سال ۲۱ هجری رخ داد. ۵ - فرار یزدگرددر «اخبار الطوال» آمده است: «چون ایرانیان در جلولاء شکست خوردند، یزدگرد گریخت و به نواهی داخلی ایران رفت؛ سپس فرستادگان خود را به شهرهای مختلف فرستاد و از مردم یاری خواست؛ ایرانیان از شهرهای قومس (دامغان)، مازندران، گرگان، دماوند، ری، همدان، اصفهان و ماهان نزد او جمع شدند». ۶ - خبر اجتماع ایرانیان برای جنگعمار بن یاسر اجتماع ایرانیان را به مرکز حکومت اسلامی خبر داد. ابن اعثم کوفی می‌نویسد: «عمار بن یاسر، امیر کوفه باخبر شد که ایرانیان در نهاوند اجتماع کرده‌اند و ۱۵۰ هزار سواره و پیاده از نواحی مختلف جمع شده‌اند و قصد سرکوبی اعراب را دارند. عمار و عده‌ای از اهل کوفه به عمر نامه‌ای نوشته و درخواست کمک کردند». فرمانده ایرانیان «مردان شاه» و به قولی «ذوالحاجب» بود و فرمانده سپاه اعراب مسلمان نیز فردی به نام «نعمان بن مقرن مزنی» بود. به نظر می‌رسد بیشتر نیروهای شرکت کنند. در این جنگ از دو شهر بصره و کوفه بوده‌اند. بلادزی می‌نویسد: «عمر عده‌ای از اهل بصره و کوفه را به فرماندهی نعمان بن مقرن به جنگ ایرانیان فرستاد». ۷ - سرانجام جنگدر برخی منابع آمده است: در این جنگ مردم مدینه، بصره و کوفه شرکت داشتند. در مقابل لشکر ۱۵۰ هزار نفری ایرانیان که برخی از منابع تعداد آن‌ها را تا رقم مبالغه‌آمیز ۴۰۰ هزار نفر نیز نوشته‌اند، نیروهای اعراب بیش از ۳۰ هزار نفر نبودند. این جنگ پس از چند روز درگیری سرانجام به نفع اعراب مسلمان خاتمه یافت. ایرانیان مغلوب شده با تحمل کشته‌های فراوانی مجبور به فرار شدند. ۸ - فتح نهاونددر این جنگ فرمانده اعراب مسلمان (نعمان بن مقرن) به شهادت رسید. ابوعلی مسکویه می‌نویسد: «مسلمانان پس از شکست ایرانیان به نهاوند وارد شدند و آنچه در این شهر بود، به غنیمت بردند». در برخی دیگر از منابع آمده است: «خدیفه که پس از نعمان، فرماندهی مسلمانان را برعهده داشت پس از پیروزی مسلمانان، نهاوند را محاصره کرد؛ سپس با پیشنهاد فردی ایرانی به نام «دینار» (یکی از بزرگان شهر نهاوند.) با آن‌ها صلح نمود، مشروط به این که خراج یا جزیه دهند و در مقابل اموالشان ایمن باشد. آخرین پادشاه ساسانی پس از شکست نهاوند از ری به اصفهان و از آنجا به کرمان و بعد به بلخ و مرو رفت. [۱۸]
مقدسی، ابن طاهر مطهر، البدء والتاريخ، محمدرضا شفیعی کدکنی (ترجمه)، تهران، آگه، ۱۳۷۴، چاپ اوّل، ج۲، ص۸۵۷.
[۱۹]
ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، محمود مهدوی دامغانی، ترجمه، تهران، فرهنگ و‌اندیشه، ۱۳۷۴، ج۶، ص۴۶۵.
[۲۰]
همدانی، احمد بن محمد، مختصر البلدان، مسعود (ترجمه)، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۹، ص۹۳.
[۲۱]
کوفی، ابن اعثم، الفتوح، محمد بن احمد مستوفی هروی (ترجمه)، تهران، انتشارات آموزش و انقلاب اسلامی ۱۳۷۲، ص۲۲۹.
[۲۲]
دینوری، احمد بن داود، اخبار الطوال، محمود مهدوی دامغانی (ترجمه)، تهران، نی، ۱۳۷۱، ص۱۶۸.
۹ - پانویس۱۰ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «جنگ نهاوند»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۰/۰۶. |